Kısa dönemdeki maliyetler incelenmeden önce maliyet kavramı ile ne kastedildiği açıklanmalıdır. Bu kavram gerçek hayatta ve iktisatta farklı kullanılabilmektedir. İktisatçılar maliyeti hesaplarken fırsat maliyetini kullanırlar. İlk konularda açıklandığı gibi fırsat maliyeti yapılan fedakarlığı belirtir.
Açık Maliyetler
Firmanın sahibi olmadığı girdileri elde etmesinin maliyeti açık maliyet olarak adlandırılır. Bu maliyet doğrudan ödeme yapmayı içerir. Örneğin çay işleyen bir firma 1 ton işlenmemiş çay satın alacaksa bunun için katlanması gereken fedakarlık başka bir şey için harcayabileceği paradır. Açık maliyetler doğrudan ödenen paradır.
Örtük Maliyetler
Örtük maliyetler firmanın zaten sahibi olduğu faktörlerin başka bir alanda kullanılmasından elde edilecek faydadır. Örneğin firma çay üretmek için kullanılan makinelere zaten sahipse bu makineleri çalıştırmanın maliyeti makineleri başka bir firmaya kiralaması durumunda elde edeceği para veya makineleri mümkünse başka bir ürünü işlemek için kullandığında elde edeceği paradır. Firma bu makinelerle çay işleme kararını vererek diğer ihtimalleri feda etmiştir.
Örtük maliyetlere örnekler firmanın sahibi olduğu binaların kiraya verilmesi durumunda elde edilebilecek gelirler ve firma sahiplerinin başka şirketlerde çalışmaları durumunda elde edebilecekleri gelirler olabilir.
Tarihsel Maliyetler
Tarihsel maliyetler şirketin mevcut şartlarda sahip olduğu faktörlere satın alırken ödemiş olduğu paradır. Bu maliyetlerin üretim kararı verilirken önemi yoktur. Çünkü makineleri çalıştırmamak veya üretimin yapılacağı binayı boş bırakmak ödenen parayı geri getirmeyecektir.
Şöyle bir örnek bu durumu açıklayabilir. Bir karaborsacının önemli olduğunu düşündüğü bir maçtan önce 100 tane bileti 50 TL karşılığında satın aldığını varsayalım. Düşüncesine göre bu biletlerin tamamını tanesi 100 TL'den satabilecektir. Fakat maçın başlamasına bir saat kala tahminlerinde yanıldığını görür. Elindeki biletlerin 70 tanesini satabilmiştir. Fakat 30 bilet hala elindedir. Eğer bu biletleri bir an önce satmazsa elindeki biletlerin kendisine hiçbir getirisi olmayacaktır. Çünkü biletlerin alternatif kullanımları yoktur. Fırsat maliyeti 0'dır. Bu durumda biletlerin tanesini 50 TL'ye satın almış olmasının hiçbir önemi yoktur. Maçın başlamasına çok az bir süre kala biletleri iyi bir fiyata satma umudu düştükçe biletlerin tanesini 5 TL'den bile satabilir.
Tarihsel maliyetin bir başka ismi de batık maliyettir.
Değişken ve Sabit Maliyetler
Bir firmanın maliyetleri kullandığı faktörlere bağlıdır. Burada iki önemli husus vardır. Bunlardan ilki verimliliktir. Bir faktör ne kadar verimliyse o kadar daha az girdi lazım olur ve maliyet de o kadar düşük olur. İkinci önemli husus da faktörlerin fiyatlarıdır. Fiyatlar ne kadar yüksek olursa maliyetler de o kadar yüksek olur.
Kısa dönemde bazı faktörlerin arzı sabittir. Örneğin kısa dönemde bir şirketin kullandığı bina alanı sabittir. Bu faktörlerin maliyeti de sabit maliyet olarak geçer. Bu tarz maliyetler üretim miktarından bağımsızdır. Eğer bir şirket bir bina kiralamışsa ayda 1 ton çay da üretse 1.000 ton çay da üretse bu binanın kirası sabittir.
Bazı maliyetler ise doğrudan üretim miktarına bağlıdır. Örneğin ne kadar üretim olursa o kadar ham madde tüketilir. Üretim ne kadar çoksa makineleri çalıştırmak için tüketilen elektrik de o kadar çoktur. Bunlara da değişken maliyet adı verilir.
Toplam Maliyet (TC)
Toplam maliyet (TC), toplam değişken maliyet (TVC) ve toplam sabit maliyet (TFC) toplamından meydana gelir.
Bir şirket için farklı üretim düzeylerindeki maliyetler şu şekilde gösterilsin:
Tarihsel maliyetin bir başka ismi de batık maliyettir.
Değişken ve Sabit Maliyetler
Bir firmanın maliyetleri kullandığı faktörlere bağlıdır. Burada iki önemli husus vardır. Bunlardan ilki verimliliktir. Bir faktör ne kadar verimliyse o kadar daha az girdi lazım olur ve maliyet de o kadar düşük olur. İkinci önemli husus da faktörlerin fiyatlarıdır. Fiyatlar ne kadar yüksek olursa maliyetler de o kadar yüksek olur.
Kısa dönemde bazı faktörlerin arzı sabittir. Örneğin kısa dönemde bir şirketin kullandığı bina alanı sabittir. Bu faktörlerin maliyeti de sabit maliyet olarak geçer. Bu tarz maliyetler üretim miktarından bağımsızdır. Eğer bir şirket bir bina kiralamışsa ayda 1 ton çay da üretse 1.000 ton çay da üretse bu binanın kirası sabittir.
Bazı maliyetler ise doğrudan üretim miktarına bağlıdır. Örneğin ne kadar üretim olursa o kadar ham madde tüketilir. Üretim ne kadar çoksa makineleri çalıştırmak için tüketilen elektrik de o kadar çoktur. Bunlara da değişken maliyet adı verilir.
Toplam Maliyet (TC)
Toplam maliyet (TC), toplam değişken maliyet (TVC) ve toplam sabit maliyet (TFC) toplamından meydana gelir.
Bir şirket için farklı üretim düzeylerindeki maliyetler şu şekilde gösterilsin:
Çıktı (adet) TFC (TL) TVC (TL) TC (TL)
0 2000 0 2000
1000 2000 1200 3200
2000 2000 2200 4200
3000 2000 3000 5000
4000 2000 3500 5500
5000 2000 3800 5800
6000 2000 4000 6000
7000 2000 4300 6300
8000 2000 5000 7000
9000 2000 6000 8000
Bu veriler grafiğe döküldüğünde şöyle bir şekil elde edilir:
Sabit maliyet her üretim düzeyinde aynı olduğu için düz bir çizgi şeklindedir. Örneğimizde 2.000 TL seviyesindedir. Değişken maliyet ise azalan getiri yasasına uygun bir seyir izlemektedir. Belli bir seviyeye kadar çıktı düzeyi arttıkça maliyet azalan bir seyirle artmaktadır. Çünkü ek faktörler bir öncekinden daha büyük katkı sağlamaktadır. Bir süre sonra azalan getiri yasası devreye girer ve değişken maliyet gittikçe artan bir trendle artar. Toplam maliyet ise değişken maliyetin sabit maliyet kadar yukarı kaydırılmış halidir.
Marjinal Maliyet (MC)
Marjinal maliyet yeni bir birimin getireceği ek maliyettir. Marjinal maliyet de azalan getiri yasasına göre şekillenir. Başlangıçta marjinal maliyet düşme eğilimindedir. Çünkü her bir ek birim üretim daha az ek faktör gerektirecektir. Azalan getiri yasası devreye girdikten sonra marjinal maliyet artmaya başlar. Çünkü her bir ek birim üretim daha fazla ek faktör gerektirecektir.
Ortalama Maliyet (AC)
Ortalama maliyet birim başına maliyeti ifade eder. Başlangıçta ortalama maliyet giderek düşer çünkü her bir yeni birim daha az ek faktör gerektirecektir. Bu düşüş marjinal maliyetin artmaya başlamasından sonra bile sürer. Çünkü her bir birimin getirdiği ek maliyet ortalama maliyetin altındadır. Ortalama maliyet ile marjinal maliyetin eşitlendiği noktadan itibaren ortalama maliyet artmaya başlar. Ortalama maliyet ortalama sabit maliyet (AFC) ve ortalama değişken maliyet (AVC) olmak üzere ikiye ayrılabilir.
Ortalama Sabit Maliyet (AFC)
Ortalama sabit maliyet toplam sabit maliyetin toplam ürüne bölümüdür. Üretim miktarı arttıkça bölen de artacağından ortalama sabit maliyet üretim miktarı arttıkça düşer.
Ortalama Değişken Maliyet (AVC)
Ortalama değişken maliyet toplam değişken maliyetin toplam ürün miktarına bölümüdür. Ortalama değişken maliyet de ortalama maliyet gibi davranır. Ortalama değişken maliyet başlarda giderek düşer. Marjinal maliyetin ortalama değişken maliyete eşit olduğu andan itibaren ise artmaya başlar.
Ortalama Değişken Maliyet (AVC)
Ortalama değişken maliyet toplam değişken maliyetin toplam ürün miktarına bölümüdür. Ortalama değişken maliyet de ortalama maliyet gibi davranır. Ortalama değişken maliyet başlarda giderek düşer. Marjinal maliyetin ortalama değişken maliyete eşit olduğu andan itibaren ise artmaya başlar.
